Η πρώτη αναφορά είναι του Δομινικανού μοναχού Φέλιξ Φέϊμπερ, ο οποίος επισκέφθηκε το Σταυροβούνι στις 26 Ιουνίου 1483. Μας μιλά για την ύπαρξη μέρους από το ιερό λείψανο της Αγίας Άννας. Κατεβαίνοντας από το Σταυροβούνι, o Φέϊμπερ και η συντροφιά του κατέλυσαν στο μετόχι της μονής στο χωριό Santa Croce σε μια ελληνική εκκλησία για να προσευχηθούν και να ξεκουραστούν. Είναι ο πρώτος που κάνει αναφορά στο χωριό Santa Croce. Σύμφωνα με τον Δομινικανό μοναχό στο χωριό υπήρχε ορθόδοξη και λατινική εκκλησία. Εδώ είχε το κατάλυμά του ο εκάστοτε Λατίνος ηγούμενος της Mονής Σταυροβουνίου. Από μια άλλη μαρτυρία [William Turner 1815], γνωρίζουμε ότι το χωριό Santa Croce βρισκόταν «στους πρόποδες του Σταυροβουνίου, κοντά στην Αγία Βαρβάρα».
Να πώς μας περιγράφει την εμπειρία του ο Δομινικανός μοναχός από το χωριό Santa Croce :.. Eνώ καθόμασταν εκεί, ήρθε κάποιος κληρικός, ο οποίος μας είπε στα λατινικά. “τι κάνετε σε μια ελληνική εκκλησία; Πολύ κοντά βρίσκεται μια λατινική εκκλησία, στην οποία θα μπορείτε να προσευχηθείτε και να αναπαυθήτε”.
Σηκωθήκαμε και πήγαμε μαζί του στη λατινική εκκλησία. Παρουσίασε από τον θησαυρό της εκκλησίας τον βραχίονα της Αγίας Άννας, μητέρας της ευλογημένης Παρθένου Μαρίας, που ήταν ευπρεπώς τοποθετημένος σε ασήμι…
Τη μαρτυρία αυτή την καταγράφουμε, επισημαίνοντας πως είναι η μοναδική σε όλο το διάστημα του μεσαίωνα στην Κύπρου που μιλά για την ύπαρξη μέρους από το ιερό λείψανο της Αγίας Άννας στο χωριό Santa Croce, που βρισκόταν κάτω από το Σταυροβούνι.
Η εκκλησία της Αγίας Άννας αναπαλαιώθηκε το 1878. Εδώ ίσως να βρισκόταν το μοναστήρι που επισκέφθηκε ο Τσέχος προσκυνητής Πρέφατ το 1546.
Μια δεύτερη αναφορά προέρχεται από τον Τσέχο περιηγητή Όλντριχ Πρέφατ. Είχε ξεκίνησε μαζί με άλλους το προσκυνηματικό του ταξίδι από τη Βενετία το 1546. Πέρασε από την Κύπρο πηγαίνοντας στους Αγίους Τόπους και επιστρέφοντας, παρέμεινε στο νησί από τις 20 Σεπτεμβρίου μέχρι τις 7 Νοεμβρίου. Στο διάστημα αυτό επισκέφθηκε το Σταυροβούνι. Επιστρέφοντας στη Λάρνακα από τη Μονή σημειώνει: «…Μετά το φαγητό ευχαριστήσαμε τον μοναχό και ξεκινήσαμε για την επιστροφή. Κατεβήκαμε σ’ ένα χωριό κάπου μισό μίλι τσέχικο από το Σταυροβούνι [ίσως στα Πυργά]. Εδώ φάγαμε κάτι και τραβήξαμε για τη Λάρνακα. Όταν βρισκόμαστε κάπου μισό τσέχικο μίλι από την πόλη σε μια πεδιάδα φάνηκε ένα μοναστήρι με κήπο γεμάτο πορτοκαλιές. Η εκκλησία ήταν καινούργια και δεν ήταν πολύς καιρός που τέλειωσε το κτίσιμο της. Στο μοναστήρι θυμάμαι ότι ακόμη έκτιζαν, όταν φθάσαμε εκεί. Ονομαζόταν μοναστήρι της Αγίας Άννας. Εδώ οι μοναχοί ήταν όλοι Έλληνες. Άνοιξαν το μοναστήρι και μας οδήγησαν στο εσωτερικό του. Πληροφορηθήκαμε ότι το κτίριο ήταν καινούργιο. Εδώ κάποιος φτωχός έσκαβε για να στήσει την καλύβα του και βρήκε μια μικρή ξύλινη εικόνα της Αγίας Άννας. Η εικόνα αυτή παρ’ όλο που βρισκόταν τόσο καιρό παραχωμένη διατηρούσε ακόμη τα χρώματα της. Αυτό οι κάτοικοι το εξήγησαν σαν θαύμα και αμέσως έκτισαν το μοναστήρι. Άπ’ εδώ τραβήξαμε για τη Λάρνακα όπου δειπνήσαμε στον ξενώνα μας και περάσαμε την νύχτα».
Το μοναστήρι που αναφέρει Όλντριχ Πρέφατ πρέπει να ήταν κοντά στη σημερινή εκκλησία της Αγίας Άννας στο ομώνυμο χωριό της Λάρνακας. Η ανεύρεση κατά την αναπαλαίωση της εκκλησίας από το Τμήμα Αρχαιοτήτων πριν από μερικά χρόνια, τριών διαφορετικών χρονολογικά δαπέδων και ταφικών στοιχείων εντός του ναού, αποτελούν ισχυρές ενδείξεις ότι η εκκλησία ανάγεται τουλάχιστον στον μεσαίωνα. Ίσως δε, να ήταν η παλιά εκκλησία του μοναστηριού, που σύμφωνα με τον Πρέφατ όταν πέρασε απ’ εδώ το 1546, «ήταν καινούργια και δεν ήταν πολύς καιρός που τέλειωσε το κτίσιμο της».
Έτσι, η γραπτή παράδοση των μεσαιωνικών κειμένων τεκμηριώνεται σε μεγάλο βαθμό από την αρχαιολογική σκαπάνη.
Πηγές: 1. Cobham C. D., Φέλιξ Φέϊμπερ, Excerpta Cypria, σ.40, Νicocia 1969. 2. Φλουρέντζου Παύλος, Τα Τσέχικα Οδοιπορικά της Αναγέννησης και η Κύπρος, σ.15, Λευκωσία 1977.
ΚΙΤΙΟΝ - ΛΑΡΝΑΚΑ - ΣΚΑΛΑ 